۱۰ درنگ در نبرد رستم و سهراب ؛
جای خالی مشاور ادبی در نمایشی برپایه شاهنامه
به گزارش کیت هنری، علیرغم این تصور که چنین نمایشی باید مشاور ادبی داشته باشد که زیر و بم شاهنامه را بداند و روایت فردوسی را با جزئیات بشناسد و نامش اعتباری برای این اثر باشد؛ این پروژه مشاور ادبی ندارد.
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی: شهر با بیلبوردهای نمایش رستم و سهراب پر شده است، تصاویر تکی از هنرپیشه ها و یا پوستر اصلی که نقش های اصلی همه کنار هم اند. ناگفته پیداست که این همه تبلیغ یعنی هزینه زیادی صرف نمایش شده، از قیمت بلیط هم که سبب اعتراض شده بود، برمی آید که مقرر است این هزینه ها چطور جبران بشود. محل نمایش _زمین تنیس مجموعه ورزشی انقلاب_ هم تأیید می کند که مقرر است با نمایشی پر خرج و عظیم روبرو بشویم و طبعاً خبری از نزدیکی تماشاچی به بازیگر و حس نفس به نفسِ نمایش نیست.
از اینها که بگذریم، نام نمایش کافی است که کنجکاوی مان را تحریک کند. این که کسی برای به تصویرکشیدن یکی از جذاب ترین تراژدی های شاهنامه دست به کار شده باشد خیلی خوب است. متن باشکوهی مثل شاهنامه که در بین متون حماسی جهان کم نظیر است، جای کار بسیاری بخصوص در حوزه تئاتر و کارهای تصویری و نمایشی دارد و می تواند تا سال ها این حوزه را تغذیه و تقویت کند. اما نمایشی کردن متنی که فردوسی مثل یک نگارگر تمام اجزایش را کنار هم و سر جای درستش چیده و به شعر درآورده، کار بسیار دشواری است. نمایشی تر کردن شاهنامه واقعاً کار سختی است، چون که وقتی شاهنامه می خوانیم می بینیم فردوسی طوری صحنه آرایی کرده و زاویه دید و رنگ و طرح لباس ها و آرایش شخصیت ها و زبان بدن و دیالوگ ها و همه جوانب و جزئیات را در شعر گنجانده که برای به تصویر کشیدنش روی صحنه فقط یک دوربین ضروری است و یک تدوینگر؛ کافی است کارگردان از روی دست او مشق کند فقط.
مرور اطلاعات بروشور نمایش، قبل از تهیه بلیطی با چنین قیمت زیادی _ یک میلیون و سیصد و پنجاه هزار تومان_ باوجود تصور اولیه که چنین نمایشی حتما باید یک مشاور ادبی داشته باشد _که زیر و بم شاهنامه را بداند و روایت فردوسی را با جزئیات بشناسد و نامش اعتباری برای این اثر باشد_ نشان داد این پروژه مشاور ادبی ندارد.
اما اساتید و اهالی فرهنگ و ادب در این روزگار چندان دور از دسترس هم نیستند. ابتدا این تصور پیش می آید که شاید دست اندرکاران این نمایش، شاهنامه را خوب خوانده اند و متن و تصویر را خوب می شناسند که برای چنین پروژه سنگینی احتیاجی به مشاور ادبی نداشته اند. برای دیدن نمایش بسیار هیجان زده بودم و تلاش کردم کلیپ های انتشار یافته و تبلیغات را نبینم تا به تمامی، از نمایشی که داستانش جدای ارزش ملی و ادبی، برایم محبوب است لذت ببرم. غروب روز موعود به ورودی پارکینگ مجموعه انقلاب _که بخشی از فضای نمایشگاه بین المللی بود_ رسیدم و با بی نظمی و عدم مدیریت فضای پارک خودرو که احتمالش هم می رفت مواجه شدم؛ و بالاخره به سختی و با اندکی تأخیر خویش را به صندلی ام رساندم.
***
پس از نمایش: وقتی بیرون آمدم، دست هایم کاملا سرد بود و خبری از سرخیِ ناشی از تشویق هیجانی نبود. نتوانسته بودم هیچ کدام از دست اندرکاران این اثر را تشویق کنم و آنچه در ادامه می آید، حاصل ۱۰ درنگ در اثری با نام «نبرد رستم و سهراب» است.
درنگ اول: بدین رخش مانَد همی رخش او؟
رخش در شاهنامه یک اسب نیست، حیوان نیست حتی؛ پهلوانی است و جزئی از وجود رستم. رستم سوار هیچ اسب دیگری نمی تواند بشود و بدون حضور او ناچار پیاده به جنگ می رود، همانطور که در نبرد با اشکبوس پیاده جنگید تا سم آشفته رخش به نعل جدیدش عادت کند. در داستان رستم و سهراب هم رخش نقش مهمی دارد، اصلاً رفتن رستم به سمنگان و دیدن تهمینه به دنبال یافتن همین رخش است، که رستم حاضر است سمنگان را بابت یافتن او زیر و رو کند.
رخش چه رنگی است؟ و چگونه اسبی است؟ طبق توصیف فردوسی:
تنش پر نگار از کران تا کران
چو داغِ گل سرخ بر زعفران
همی رَخش خوانیم و بوراَبرَش است
به رنگ آتشی و به خوی آتش است
خواندن همین دو بیت نشان میدهد رخش اسبی سرخ رنگ یا طبق تعریف دهخدا از واژه اَبرَش، سرخ و سفید و دارای خال هایی با رنگی متفاوت از رنگ اصلی است، از باقی توصیفات بیشمارِ فردوسی و تشبیه او به کوه بیستون و اژدها هم می فهمیم که رخش اسبی است با اندامی قوی که بتواند جثه درشت رستم را با همه سلاح هایش حمل کند، با خُلقی تند و دویدنی سریع که از هیاهوی نبردها و جنگ تن به تن با شیر و اژدها نمی ترسد و مرکبی سزاوار برای جهان پهلوانی چون رستم است. اساساً در شاهنامه رخش نشانی برای شناختن یا درک حضور رستم است. در ماجرای هفت خان رستم وقتی او به مازندران می رسد، کیکاووس و دیگر پهلوان های کور که در بند دیوان هستند از صدای شیهه رخش می فهمند که رستم به نجاتشان آمده:
چو آمد به شهر اندرون تاجبخش
خروشی برآورد چون رعد رخش
به ایرانی ها گفت پس شهریار
که: بر ما سرآمد بدِ روزگار!
خروشیدن رخشم آمد به گوش!
روان و دلم تازه شد زین خروش
در داستان بیژن و منیژه هم وقتی بیژن می خواهد مطمئن شود آن که برای نجاتش آمده رستم است، منیژه را نزد او می فرستد تا بپرسد:
به دل مهربان و به تن چاره جوی
اگر تو خداوندِ رخشی بگوی!
و رستم جواب می دهد:
بگویش که آری، خداوندِ رخش
تو را داد یزدانِ فریاد بخش
در همین داستان هم در نبرد دوم وقتی سهراب نشانی های پدر را در رستم می بیند و به هومان می گوید که من شرمم می آید که با این مرد نبرد کنم، او جواب می دهد:
بدو گفت هومان که: در کارزار
رسیده است رستم به من چند بار
بدین رخش مانَد همی رخش او
ولیکن ندارد پِی و پخش او!
اما در این نمایش تماشاچی گویی باید بپذیرد که اسب رستم، اسبی سیاه یا قهوه ای تیره است _کوچک و سر به زیر و رام و آرام_ که تا مهتر افسارش را نکشد از جا نمی جنبد، دویدن پیشکش!
درنگ دوم: رستم پسر دستان است
در شاهنامه نام افراد را با نام پدرشان همزمان می آورند، گیو گودرز یعنی گیو پسر گودرز. طوس نوذر یعنی طوس پسر نوذر؛ به همین ترتیب رستمِ دستان یعنی رستم پسرِ دستان. طبق متن شاهنامه دستان نام دیگر زال است، نامی که سیمرغ روی او گذاشته و وقتی سام در جستجوی فرزند پای کوه می رود و سیمرغ می آید تا زال را نزد پدرش ببرد این طور جواب می گیرد:
به سیمرغ بنگر که دستان چه گفت
که سیر آمده استی همانا ز جفت؟
پس رستمِ زال یا رستمِ دستان هر دو یک مفهوم می دهند، و دستان نام یا لقب رستم نیست. او القاب دیگری مثل تاج بخش یا جهان پهلوان دارد، در نمایش اما بارها رستم را دستان صدا می کنند، و نه حتی پورِ دستان!
درنگ سوم: کلاه خود آهنی یا کلاه دو شاخ دیو سپید؟
فردوسی نمایشنامه نویس دقیقی است، منطق داستان را رعایت می کند و جزئیات را نشان میدهد. پس وقتی که رستم به نبرد سهراب می رود فراموش نمی کند که بگوید کلاه دو شاخ دیو سپید بر سرش نیست! که اگر بود سهراب با نگاه اول او را می شناخت و احتیاجی به پرسیدن از هجیر و دیگران هم نبود:
تهمتن بپوشید ببر بیان
نشست از بر ژنده پیل ژیان،
بیامد بر آن دشت آوردگاه
نهاده به سر بر ز آهن کلاه
این اشتباه رایجی است از زمان مینیاتورها و نقاشی های قهوه خانه ای تا امروز، که گویی رستم همان یک دست لباس و همان یک کلاه را داشته است، دیدن پهلوان در جامه آرمانی یا مشهورش. اما در چنین اثری انتظار می رود کارگردان _نه بیشتر که لااقل به اندازه خودِ فردوسی که دارد از روی شاهنامه اش می خواند_ حواسش به جزئیات و منطق داستان باشد.
اینجا این سوال پیش می آید که آیا این تنها باری است که رستم با تغییر لباس شناخته نمی شود؟ سهراب که هیچگاه پدر را واقعاً ندیده بوده و فقط شهرت رستم و نشانی ها که مادرش گفته بوده را شنیده است. در داستان بیژن و منیژه، پیران _پهلوان و وزیر خردمند افراسیاب_ که بارها در جنگ ها با رستم روبرو شده است، او را در لباس و جامه بازرگانان نمی شناسد، حتی وقتی رستم خودش جامی پر از گوهر را به دستش می دهد! پس رستم در این نبرد عامدانه نشانه های ظاهری همیشگی خود به کناری می گذارد. چیزی که در نمایش و طبعاً در پوسترها و بیلبوردها رعایت نشده بود.
درنگ چهارم: ازدواج با تهمینه، جشن و ساز و آواز و آتش بازی؟
این نمایش اگر سه یا چهار دهه پیشتر اجرا می شد، این اشتباه قابل بخشایش بود؛ چون که در نسخه های شاهنامه قبل از تصحیح دکتر خالقی مطلق، ابیاتی الحاقی در داستان است که پس از ورود پنهانی تهمینه به خوابگاه رستم در کاخ شاه سمنگان و ابراز مهرش به او، پدرش موبَد خبر می کند و به آئین ازدواج او را به عقد رستم در می آورد. که همان وقت هم سستی این ابیات از منطق داستانی آشکار می شود. اگر تهمینه این طور آشکارا و با جشنی مفصل به همسری رستم درآمده بود چرا با او به سیستان نیامد؟ چرا شاه سمنگان فرصت افتخار به چنین دامادی را از دست بدهد؟ و از تمام مهم تر وقتی همه می دانند همسر یک شبه‌ی تهمینه کیست، چرا سهراب خشمگین نزد مادر می آید و با تهدید به کشتن از او نام و نشان های پدر را می جوید؟ و چرا تهمینه او را اخطار می دهد که مبادا کسی خبردار بشود؟ و چرا ژنده رزم برادرش را با سهراب می فرستد که پدر را به پسر باز شناساند؟
طبق شاهنامه فردوسی، تهمینه پنهانی و در تاریکی با نور یک شمع به بالین رستم می آید و ابراز عشق می کند، او زندگی خودش را برای این یک شب و داشتن فرزندی از پهلوانی که از شنیدن داستان های دلاوری هایش عاشقش شده تاوان می دهد. همانطور که فردوسی جا به جا در داستان می گوید:
همه تلخی از بهر بیشی بُوَد
مبادا که با آز خویشی بود
بُن مایه تمنایِ تهمینه از رستم آز است، ربودن مرکب پهلوان برای گرفتن یک فرزند از او.
درنگ پنجم: تهمینه، راستی یا دروغ؟
در منطق روایت فردوسی از این داستان نکات ظریفی وجود دارد، مثل این که در تمام طول ماجرا افراد حقیقت را به دلایلی کتمان می کنند. یکی از جاهایی که حقیقت عامدانه و آگاهانه پنهان شده و دروغ به جای آن نشسته در رابطه تهمینه و رستم بعد از تولد سهراب است. رستم _در پاسخ هرکس که این پهلوان نوخاسته تورانی را به سام نریمان مانند می کند_ آشکارا می گوید:
من از دختِ شاه سمنگان یکی
پسر دارم و باشد او کودکی
فرستاده ام زرّ و گوهر بسی
سویِ مادرِ او به دست کسی
چنین پاسخ آمد که آن ارجمند
بسی بر نیاید که گردد بلند
پیداست که در این نامه نگاری ها و هدیه فرستادن ها تهمینه به رستم در رابطه با رشد سهراب، قد کشیدن، بزرگ شدن و آهنگ تیر و شمشیر کردنش چیزی نگفته، با این اندیشه که مبادا پدر پسر را نزد خود بخواند و او تنها بماند؛ بدون فکر به این که این دروغگویی و پنهان کاری چه عواقبی امکان دارد داشته باشد. اما در نمایش تهمینه زنی خردمند و صلح طلب و مهرجو است و از گفتارش چنین بر می آید که تنها مهربان بودن و عاشق بودن می تواند همه چیز را درست کند! شاید اگر مشاوری ادبی در کنار این تیم حضور داشت می توانست این نکات ظریف را به شیوه درست و آراسته در نمایش به تصویر بکشد.
درنگ ششم: گردآفرید و سهراب، نیرنگ به دشمن
بالاتر گفته شد که طبق شاهنامه در این داستان افراد حقیقت را به دلایلی کتمان می کنند. از همین جمله است نبرد سهراب با گردآفرید. البته اینجا دو نکته است، نخست این که گردآفرید وقتی به نبرد با سهراب بیرون می آید که هجیر به دست او اسیر شده و سهراب نمی داند که حریفش دختر است، گمان می کند پهلوانی دیگر از دژ سپید به میدان آمده و اتفاقاً اینجا گردآفرید است که ابتدا رجز می خواند و هماورد می طلبد:
زنی بود بر سان گُردی سوار
همیشه به جنگ اندرون نامدار
کجا نام او بود گرد آفرید
که چون او نیامد ز مادر پدید
بپوشید دِرعِ سواران جنگ
ندید اندر آن کار جای درنگ
نهان گرد گیسو به زیر زره
بزد بر سر ترگِ رومی گره
فرود آمد از دز به گردار شیر
کمر بر میان بادپایی به زیر
به پیش سپاه اندر آمد چو گرد
چو رعدِ خروشان یکی وَیله کرد:
که گردان کُدامند و جنگاوران
دلیران و کارآزموده سران؟
چطور است که در هنگام رجز خواندن سهراب با شنیدن صدای او نمی فهمد حریفش دختر است؟ یک مرتبه دیگر که ابیات بالا را مرور نماییم می شود دریافت که گردآفرید همانطور که دلاور و جنگجوست، صدایی رسا و بلند دارد که از شنیدنش نمی توان فهمید صاحب صدا زن است یا مرد. چیزی که در نمایش توی ذوق میزد و صدای پردیس احمدیه برای چنین موقعیت نمایشی ای مناسب نبود.
نکته دوم اما گفتگوی گردآفرید است با سهراب، سهراب وقتی سر و موی او را می بیند:
رها شد ز بند زره موی او
درخشان چو خورشید شد روی او
بدانست سهراب کاو دختر است
سر و موی او از در افسر است
تعجب می کند که چگونه است که دختری از ایرانی ها این طور به جنگ آمده است، پس مردانشان چطور می جنگند؟ و او را با کمند می گیرد و از او می پرسد:
بدو گفت کز من رهایی مجوی
چرا جنگ جویی تو ای ماه روی؟
گردآفرید می فهمد حالا که در نبرد از پس این جوان بر نمی آید، میتوان او را با نیرنگ پشت درهای دژ نگهداشت. پس به او می گوید حالا سپاهت دیده اند که تو داشتی با دختری نبرد می کردی و اسیر کردن من افتخاری برای تو نیست. پس:
نهانی بسازیم بهتر بود
خرد داشتن کار مهتر بود
حالا بیا با هم قراری بگذاریم:
کنون لشگر و دز به فرمان توست
نباید گهِ آشتی جنگ جُست
دز و گنج و دزبان سراسر توراست
چو آیی بران ساز دل کِت هواست
اینجاست که سهراب به او دل می بازد:
ز گفتار او مبتلا شد دلش
برافروخت، گنج بلا شد دلش
سرانجام گردآفرید با این نیرنگ می تواند از دست سهراب رها شود و به دژ برگردد. پس از بالای باره دز به او می گوید که: ترکان ز ایران نیابند جفت! و بدین سان سهراب پشت در باقی می ماند و گژدهم و گردآفرید فرصت پیدا می کنند شبانه از طریق بیراه و تونل های زیر دژ بیرون بروند و فردا که سهراب به قلعه حمله می کند با دژ خالی مواجه می شود.
اما در نمایش، سهراب وقتی گردآفرید را به بند کشیده، در بازیِ بین کمندها سیر تا پیاز ماجرای آمدنش به ایران و جستجوی پدرش را برای دختر دربند تعریف می کند! اساساً اگر ایرانی ها می دانستند که این پهلوان نوجوانِ تورانیِ به میدان آمده پسرِ رستم جهان پهلوان ایران است، آیا داستان آن طور و به فرجام تراژیک و غمناک به پایان می رسید؟
درنگ هفتم: گودرز، پهلوان و وزیر خردمند ایران کجاست؟
در شاهنامه، نقش گودرز کشواد در دربار کیکاووس و کیخسرو بسیار پررنگ است. پهلوان و وزیر کیکاووس که عقل منفصل اوست، و هر جا تندی می کند او را با زبان به راه می آورد، به همین ترتیب در بین جهان پهلوان تاج بخش و شاه نادان کم خرد هم نقش واسطه را دارد و هر دو را با مهارت سخنوری و خرد پخته خود آرام می کند و به همکاری وا می دارد. مشخصاً در داستان رستم و سهراب وقتی رستم دیر به دربار کاووس می آید و شاه خشمگین به طوس دستور می دهد برود و رستم را زنده بر دار کند، وقتی رستم خشمگین طوس را از خود میراند و از دربار خارج می شود؛ این گودرز است که به خواهش پهلوانان و درباریان با شاه صحبت می کند:
به گودرز گفتند کاین کار توست
شکسته، به دست تو گردد درست
سپهبد جز از تو سخن نشنود
مگر بخت ما زین سخن نغنود
به نزدیک این شاه دیوانه شو،
سخن یاد کن سر به سر نو به نو
سخن های درخور فراز آوری،
مگر بخت گم بوده بازآوری
گودرز اول با کیکاووس سخن می گوید و می داند این شاه تندخوی کم خرد را چطور آرام کند:
به کاووس کی اظهار داشت: رستم چه کرد
کز ایران برآوردی امروز گرد؟
چون او رفت و آمد سپاهی بزرگ
ابا پهلوانی به کردار گرگ،
که داری که با او به روز نبرد
شود برفشاند بر او تیره گرد؟
کسی را که جنگی چو رستم بود
برانَد، خِرَد در سرش کم بود!
اجمالاً به کاووس می گوید که بنا بر آن چه گژدهم گفته، به جز رستم هیچکس را نداری که با این جوان تورانی به میدان برود، و حالا تو او را رنجاندی و از دربار راندی؟ کیکاووس آرام می شود و از او می خواهد که رستم را برگرداند. بعد گودرز به دنبال رستم می تازد و با او صحبت می کند:
تو دانی که کاووس را مغز نیست
به تیزی سخن گفتنش نغز نیست
بجوشد همان گه پشیمان شود
به خوبی ز سر بازِ پیمان شود
تهمتن گر آزرده باشد ز شاه
مر ایرانی ها را نباشد گناه،
هم او زین سخن ها پشیمان شده است
ز تندی بخاید همی پشت دست
رستم باز هم خشمگین و رنجیده از بازگشت سر باز میزند و گودرز خردمندانه گوشزد می کند:
ز گفتار چون سرد گشت انجمن
چنین گفت گودرز با پیلتن:
که شهر و دلیران لشگر، گُمان
به دیگر سخن ها برند این زمان
کز این ترک، ترسنده شد سرفراز
همی گوید این گفته هرکس به راز
از آشفتنِ شاه و پیگار اوی
ندیدم به درگاه بر گفتگوی
ز سهراب ترک ست یکسر سخن
چنین پشت بر شاه ایران مکن!
چنین بَرشده نامت اندر جهان
بدین بازگشتن مگردان نهان!
با این سخن که مبادا درباریان و مردم گمان برند این پشت به شاه کردن از ترس این پهلوان تورانی است و آوازه و نام بلند رستم خدشه دار شود، او را مجاب می کند تا به بارگاه بازگردد و بدین سان هر دو را آرام می کند تا برابر سپاه مهاجم متحد بمانند.
در نمایش اما هیچ خبری از گودرز و گیو این گفتگوهای مهم و تأثیرگذار که نوع نگرش در دربار ایران به جنگ رستم و سهراب را مشخص می کند نیست، به جای آن بخشی مفصل به رقابت و حسادت بین طوس با رستم پرداخته شده که هیچ منطق و ضرورتی ندارد و در درنگ بعدی به آن پرداخته می شود.
درنگ هشتم: رقابت پهلوانان ایران همیشه بر سر دوم بودن است
در سراسر بخش پهلوانی شاهنامه، هیچوقت بین پهلوانان ایران رقابتی با رستم شکل نمی گیرد. او جهان پهلوان است و همیشه با فاصله از بقیه پهلوانان نخستین و نامدارترین پهلوان ایران. اگر رقابتی هست، همیشه بر سر دوم بودن است؛ گاهی گیو و گاهی طوس پس از رستم دومین پهلوان شمرده می شوند. حسادتی هم نیست؛ چون که باوجود جایگاه او نزد شاه، توانایی های ویژه او و مسئولیت هایی که دارد و سختی هایی که در نبردها می کشد، کسی را ترغیب نمی کند که جای او باشد. در صحنه ورود رستم به بارگاه کاووس که در بند قبلی به آن اشاره شد، وقتی کیکاووس خشمگین می شود و اول به گیو دستور می دهد رستم را که دیر کرده است بگیرد و زنده بر دار بکشد. وقتی گیو از این خشم نابجا حیران می ماند، به طوس می گوید هر دو را ببرد و به دار بکشد، و طوس بیچاره نه از روی رقابت، بلکه برای خارج کردن رستم از دید کاووس و فرونشاندن شعله خشمِ او، بر می خیزد تا دست رستم را بگیرد و بیرون ببرد:
بفرمود پس طوس را شهریار
که: رو هر دو را زنده بَرکن به دار!
بشد طوس و دست تهمتن گرفت
_بدو مانده پرخاشجویان، شگفت_
که از پیش کاووس بیرون بَرَد،
مگر کاندر آن تندی افسون برد
که رستم خشمگین از برخورد کاووس شاه، پیش از این که طوس بتواند دست او را بگیرد:
بزد تند یک دست بر دست طوس
تو گفتی ز پیل ژیان یافت کوس
ز بالا نگون اندرآمد به سر
برو کرد رستم به تندی گذر
به در شد به خشم، اندرآمد به رخش
منم - گفت - شیراوژنِ تاج بخش!
چه خشم آورد؟ شاه کاووس کیست؟
چرا دست یازد به من؟ طوس کیست؟
زمین بنده و رخش گاه من ست
نگین گرز و مغفر کلاه من است!
سر نیزه و تیغ یار من اند
دو بازوی و دل شهریار من اند
که آزاد زادم نه من بنده ام
یکی بنده ی آفریننده ام!
رستم بعد از راندن طوس و جواب های تند به کاووس دادن از دربار بیرون می آید، که بعد گودرز شاه را آرام می کند و رستم را برمی گرداند.
در نمایش اما بخشی به داستان افزوده شده که هیچ تناسبی با شاهنامه و روایت فردوسی ندارد. گویی طوس که به رستم حسادت می کند و در سودای گرفتن جایگاه اوست، برای عزیز کردن خود نزد کاووس شاه وقتی رستم دیر می رسد، راهی برای شکنجه و مجازات رستم طراحی نموده و با یک گاو آهنین که دریچه ای در کنار دارد و بوقی به جای دهان و بر گردونه ای سوار شده، پیش کاووس می آید که رستم را بگیریم و در این گاو بیاندازیم و زیرش آتش بیافروزیم و میخ در چشمش فرو نماییم و دهانش به دهان بوق بدوزیم تا وقتی از درد سوختن فریاد می کشد، صدای ماغ کشیدن گاو از دهان گاو آهنین شنیده شود! این که این ایده بیمارگونه _که بیشتر یادآور شکنجه های خلفای بنی عباس است_ از کجا وارد داستانِ نمایش شده و چرا این همه به آن پرداخته شده بحثی دیگر است، اما پس از این بخش و با رسیدن رستم (بدون گیو) یک بخش مفصل دعوای لفظی و بعد کشتی گرفتن رستم و طوس و بیان حسادت و رقابت آن دو روی صحنه اجرا می شود؛ که ناگفته پیداست این داستان از بُن دروغ و اشتباه است و اصلاً در متن شاهنامه چنین شائبه ای هم به ذهن پهلوانی مثل طوس نمی رسد و هیچ گاه مطرح نمی گردد.
درنگ نهم: هجیر و نیرنگ، یا سوگند دروغ؟
وقتی سهراب هجیر را اسیر کرده و آرایش سپاه ایران را می بیند، او را به بلندی می آورد تا یکی یکی درفش های سپاه ایران را ببیند و بگوید که هر درفش مال کدام پهلوان است. سهراب به هر صورت در جستجوی پدر است، بی آن که هدف از این گشتن را برای کسی آشکار کند؛ در این میان هم مدام از سراپرده سبز و درفش اژدها پیکر رستم می پرسد، و هُجیر عامدانه و با نیرنگ هویت رستم را پنهان می کند. هرچه سهراب اصرار می کند، هجیر وانمود می کند یادش نمی آید و وقتی این پهلوان به دربار کیکاووس آمده وی در پایتخت نبوده و او را ندیده است. دلیل این کتمان هویت را در گفتگوی درخشان درونی هجیر می خوانیم:
به دل گفت ناکار دیده هجیر
که گر من نشان گوِ شیرگیر،
بگویم بدین ترکِ با زور دست
چنین یال و این خسروانی نشست
ز لشکر کند جنگ او ز انجمن
برانگیزد این باره ی پیلتن
بدین کتف و نیروی و این یال او
شود کشته رستم به چنگال او
به ایران نباشد کسی کینه خواه
بگیرد سرِ تخت کاووس شاه
چنین گفت موبد که مُردن به نام
به از زنده دشمن بدو شادکام
اگر من شوم کُشته بر دست اوی
نگردد سیه روز چون آب جوی
چو گودرز و هفتاد پور گزین،
همه پهلوانانِ با آفرین،
نباشد به ایران تن من مباد
چنین دارم از موبَد پاک یاد،
که چون برکَنند از چمن بیخِ سرو
سزد گر گیا را نبوید تذرو!
او فکر می کند این جوان تنها کسی است که می تواند رستم را از بین ببرد، پس بهتر است او را نشناسد و عزم جنگ با او را نکند تا مبادا صدمه ای به رستم برسد. در این میانه جان خودش برایش مهم نیست، و می گوید که من اگر نباشم و پدرم گودرز و هفتاد برادر پهلوان و باقی پهلوانان هم نباشند، همین که رستم در ایران باقی و زنده است، کسی نمی تواند ایران را بگیرد و کاووس را سرنگون کند.
در شاهنامه سوگند خوردن و پیمان بستن امری اخلاقی و مهم می باشد و شکستن پیمان و دروغ گفتن امری مذموم و ناپسند. اما در میانه جنگ نیرنگ به کار بردن باعث ننگ نیست، همانطور که گژدهم پس از نیرنگ گردآفرید به سهراب وقتی او خویش را به درون دژ می کشد می گوید:
بدو گفت گژدهم کای شیرزن!
پر از غم بُد از تو دلِ انجمن
که هم رزم جُستی هم افسون و رنگ
نیامد ز کار تو بر دوده ننگ
در نمایش اما به جای تاکید بر ایران دوستی هجیر که در آن ابیات نهفته هستند، وقتی که سهراب نشانه های مادر از رستم را می بیند و در رابطه با نقش درفش ها از هجیر می پرسد، هجیر به دلایلی که گفته شد، حقیقت را کتمان می کند، و سهراب او را آزاد می کند و ازش می خواهد که در میدان نبرد تلاش کند روبروی او پیدایش نشود.
درنگ دهم: آشفتگی زبان و برداشت های شخصی؛ تقابل با روایت منطقی و محکم فردوسی
گفتگوی سهراب با گردآفرید و دل باختن پهلوان نوجوان به دختر دلیر ایرانی، ماجرایی است کوتاه در میانه نبرد. نه بزنگاه مهمی است و نه نقشی در ادامه داستان دارد و نه کسی در ادامه داستان از این ماجرا آگاه می شود؛ ولی در نمایش می بینیم که رستم موقع مویه کردن و گفتگو با اکومن، به دلباختگی سهراب و گردآفرید اشاره می کند و می گوید پسر من با این دختر خوشبخت می شد!
این یک نمونه از پرداخت اشتباه داستانی است، که اصلش چنین محکم با دیالوگ هایی دقیق و به جاست. در سرتاسر نمایش ناهماهنگی منطقی و زبانی آزاردهنده است، جایی دیالوگ ها برگرفته از ابیات شاهنامه هستند و با لعاب زبان فاخر و کهن و آهنگین آن؛ و جایی دیگر زبان امروزی و واژه های نامتناسب نظیر انگل اجتماع در گفتگوها شنیده می شود! این پریشانی زبانی و اعمال نظریات شخصی نظیر آن چه از آغاز نمایش مدام تکرار می شود _کشته شدن سهراب از سر وطن دوستی_ برداشتی است دور از آن چه در منطق داستانی شاهنامه و از زبان فردوسی می خوانیم. به هم ریختگی منطق روایی در نمایشِ اجرا شده، ناشی از آشنایی نداشتن و نخواندن و نفهمیدن لایه های مختلف داستان شاهنامه است و نقص نداشتن مشاور ادبی را برای چنین اثری با این همه هزینه و این سطح از تبلیغات آشکارتر می کند.
در شاهنامه بُن مایه داستان رستم و سهراب آز است، حتی شبیه دیگر تراژدی ها، تنها سرنوشت نیست که مرگ سهراب را رقم میزند. این مورد با داستان های قبلی (رستم و هفت گُردان که داستان اهمیتِ نام برای پهلوان است) و داستان بعدی (سیاوش) تقویت می شود، درصورتیکه فردوسی در شروع داستان سیاوش این بیت را می آورد:
سخن چون برابر شود با خِرَد
روانِ سراینده رامش برد
فردوسی آشکارا می گوید در این داستان برخلاف داستان قبلی _کشته شدن پسر به دست پدر از روی آز_ که با خرد جور نمی گردد، همه چیز منطقی است و متناسب با خرد.
در بین محققان شاهنامه، کسانی به کشتن آگاهانه سهراب به دست رستم از سر وطن دوستی اشاره می کنند؛ همچون مرحوم مصطفی رحیمی در کتاب تراژدی قدرت در شاهنامه، و مرحوم علیرضا شجاع پور در شعر رستم و سهراب، که به قول مرحوم دکتر محمد جعفر محجوب رفوی تنها سوراخِ شاهنامه است. این برداشتی است از لایه های زیرین این داستان که با بررسی روایت فردوسی به دست می آید، و نه امری آشکار و عیان. هرچند این نظر هم قبلاً در کنسرت نمایش سی که در سعدآباد با خوانندگی همایون شجریان اجرا شد، به تصویر کشیده شده بود.
به جز آن چه در بالا و از نظر محتوایی عنوان شد، ناهماهنگی ها و ایرادات اجرایی برگزاری تجربه این نمایش را برای مخاطب ناخوشایند می کرد. برگزاری نمایش در فضای باز و با این همه دوری از تماشاچی، بهتر بود با گذاشتن تلویزیون های بزرگ برای نمایش بهتر صحنه همراه می بود، بخصوص که فضای باز این امکان را به طراحان و برگزار کنندگان می داد. شاید _بدون در نظر گرفتن تم موسیقی و متن ترانه_ بتوان گفت خوانندگی علی زند وکیلی در نقش سیرنگ (که گویی بازآفرینی زال است) در میانه نمایش نکته مثبتی بود که تماشاگران را به شوق می آورد.
منبع: كیت هنری
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب