حدادعادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی:
حضورم عین سیاست است اما کار سیاسی نمی کنم
به گزارش کیت هنری، غلامعلی حدادعادل درباره ی تاثیر صبغه سیاسی اش بر کارهای فرهنگستان زبان می گوید: اگر مراد از سیاست دلبستگی به کشور و استقلال کشور، و تلاش در راه سربلندی ملت ایران و تقویت هویت ملی باشد حضور بنده در فرهنگستان عین سیاست است. اما اگر مراد از سیاست کار جناحی باشد، به آن معنا بنده در فرهنگستان به هیچ وجه کار سیاسی نمی کنم.
چندی قبل فرصتی به دست آمد تا با غلامعلی حدادعادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی مصاحبه ای داشته باشیم. از چند هفته قبل هماهنگی ها را انجام داده ایم. مقرر است مصاحبه در دفتر کار وی در فرهنگستان صورت گیرد. حداد عادل ۷۸ ساله، ۱۵ سالی می شود که سکاندار فرهنگستان است. البته این دوره، دوره‌ی دوم مدیریت وی در فرهنگستان است که به فرهنگستان زبان و ادب سوم مشهور است و گاه نوک پیکان انتقادها و شوخی ها درباره‌ی واژه های مصوّب فرهنگستان به سمت او نشانه می رود؛ هرچند گله وار می گوید: «فرهنگستان فقط من نیستم، استادان رشته های مختلف دور هم جمع می شوند و درست ترین و نزدیک ترین واژه را انتخاب می کنند. آنها استقلال خودرا دارند و من دخالتی در جلسات و انتخاب های آنها ندارم.»
برای این گفت و گو که زمان زیادی هم نداریم اهتمام می نماییم درباره‌ی زبان فارسی، زبان ها و گویش های محلی و صدا و سیما و وضعیت زبان فارسی در قلمرو امروزی این زبان پرسش هایی داشته باشیم، هرچند پرسش ها بسیار است و در بین صحبت هم پرسش های دیگری به ذهن می آید اما فرصت کم است و مجبور می شوی از کنار آنها بگذری.
مشروح گفتگوی ایسنا با غلامعلی حدادعادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پی می آید:
شما سال هاست ریاست فرهنگستان زبان و ادب فارسی و بنیاد سعدی را بر عهده دارید، دو نهادی که در حوزه زبان فارسی فعالیت دارند؛ اما چهره ای که از شما به علت صبغه فعالیتهای تان در ذهن مردم نقش بسته، چهره ای سیاسی است. بعنوان سوال نخست آیا دیدگاه و نگاههای شما در عالم سیاست، بر فعالیتهای فرهنگستان تأثیر داشته است؟
از خبرگزاری ایسنا تشکر می کنم که فرصتی برای گفت و گو درباره ی زبان فارسی به دست داده است. در واقع سوال شما این است که چه رابطه ای میان کار بنده در زمینه سیاست و کار بنده در فرهنگستان وجود دارد؛ پاسخ به این سؤال بستگی به این دارد که مقصود از سیاست در این سوال چه باشد؛ اگر مراد از سیاست دلبستگی به کشور و استقلال کشور، و تلاش در راه سربلندی ملت ایران و تقویت هویت ملی باشد حضور بنده در فرهنگستان عین سیاست است؛ زبان فارسی رکن مهم و شناسنامه ملت ایران است و حفظ و تقویت زبان فارسی به استقلال و تقویت هویت ملی کشورمان کمک می نماید.
در فرهنگستان کار سیاسی نمی کنم
اما اگر مراد از سیاست کار جناحی باشد، به آن معنا بنده در فرهنگستان به هیچ وجه کار سیاسی نمی کنم؛ البته در روزگار ما بطور معمول اهل سیاست، اشتغال زیادی به ادبیات و زبان ندارند و کمتر دیده می شود که کسانی که دستی در کار شعر و زبان و ادبیات فارسی داشته باشند در عرصه‌ی سیاست هم فعال باشند، اما در گذشته های نه چندان دور این امر خیلی رایج بوده است. دست کم از مشروطه تا امروز، اشخاص معروفی در عرصه‌ی سیاست داریم (چه با مشی سیاسی آنها موافق باشیم و چه مخالف) که در زمره‌ی فعالان سیاسی بوده اند، که در عرصه‌ی زبان و ادبیات زبان فارسی هم مشهور بوده اند و فعال و بلندآوازه؛ کسانی چون وثوق الدوله که دیوان شعر دارد و شاعر توانایی بوده یا ملک الشعرای بهار که یک فعال سیاسی و زندانی رضاشاه و دارای فراز و فرود در عالم سیاست بوده و درعین حال ملک الشعرا هم بوده است. بهار استاد دانشگاه تهران بوده و در ادبیات مقامی بالاتر از سیاست داشته است اما فردی کاملا سیاسی و نماینده‌ی مجلس هم بوده است. یا ذکاءالملک فروغی. از گذشته های نه چندان دور نمونه های زیادی می توان پیدا کرد، ازاین رو اینکه کسانی هم به ادبیات فارسی عشق بورزند و هم فعالیت سیاسی داشته باشند، چندان غریب نیست اما آن چه عجیب است، دوری اهل سیاست از زبان و ادبیات در زمانه‌ی ماست که موجب تأسف است.
مردم در انتخابات دغدغه فرهنگ ندارند
اشاره ای شد به دوری اهل سیاست از زبان و ادبیات فارسی. این مورد در مجلس شورای اسلامی که شما سال ها ریاست کمیسیون فرهنگی آنها را عهده دار بودید، مشهود است. این کمیسیون در سالهای اخیر کمتر هواخواه داشته و نامزدهای منتخب داوطلبانه وارد این کمیسیون نمی شوند، در واقع اگر در کمیسیون های دیگر جایی نباشد، به ناچار وارد آن جا می شوند که این امر بر نقش آفرینی مجلس در امور فرهنگی بطورمثال قانون گذاری ها در حوزه فرهنگ تأثیر داشته است یا سبب شده در تحولات فرهنگی نقشی نداشته باشد.
بنده هشت سال در کمیسیون فرهنگی مجلس بودم، در مجلس ششم چهار سال عضو و در مجلس هشتم چهار سال رییس کمیسیون بودم.
اصولا اشخاصی که به امور فرهنگی اشتغال دارند، در جامعه بخت زیادی برای نماینده شدن ندارند؛ تعداد کسانی که با شعر و کتاب و ترجمه و هنر و موسیقی و نمایش و سینما و با این امور و شئون فرهنگی سر و کار دارند یا دست اندرکار این امور هستند، در این سال ها در مجلس شاید یک درصد هم نبوده است. علت هم این است که مردم این نوع افراد را انتخاب نمی کنند. انگیزه غالب مردم برای رأی دادن این است که به سراغ کسانی بروند که مشکل معیشتی آنها را حل کنند. مردم به دنبال حل مشکلات اقتصادی، گرانی و تورم و در یک کلام دل نگران سفره‌ی خودشان هستند. حالا اگر کسی بگوید من دلبسته‌ی زبان و ادبیات فارسی هستم، امکان دارد در دل یا به زبان به او بگویند «این حرف ها برای ما نان و آب نمی شود» و به همین جهت بطور معمول اشخاصی رای می آورند که قول بدهند اگر ما وارد مجلس شویم، بطورمثال برایتان جاده درست می نماییم یا لوله کشی آب می نماییم، و از این قبیل قول های ملموس بدهند. فرهنگ، مشکل بسیاری از مردم نیست، و متأسفانه به همین جهت اشخاص صاحب نظر و متخصص در مسائل فرهنگی در مجلس کم هستند. مشکلی که درباره ی کمیسیون فرهنگی بیان کردید، درست است و به همین ریشه برمی گردد.
امیدواریم نوعی فرهنگ سازی در جامعه و باور رأی دهندگان ایجاد شود تا معلوم شود که اهمیت کار فرهنگی در مجلس، کمتر از اهمیت کار اقتصادی نیست اما «دریغ از راه دور و رنج بسیار».
آیا می توان تمهید دیگری در مجلس برای این مورد اندیشید تا قدمی در رویکرد فرهنگی نسبت به مسائل برداشته شود و قدمی در راستای رفع مشکلات و اعتلای فرهنگی همچون زبان فارسی برداشته شود؟
مجلس چیزی غیر از نمایندگان مجلس نیست، این گونه نیست که مجلس یک واقعیت باشد و نمایندگانش واقعیت دیگری. همان حکایت است که شخصی کنار دریا رفت و گفت آنقدر آب بود که دریا پیدا نبود. مجلس همان نمایندگان مجلس است و اگر برخی از کسانی که وارد مجلس می شوند به این امور توجه داشته باشند، می شود امیدوار بود. اگر نه، نه.
البته مجلس به زبان فارسی بی توجه نبوده است؛ قانون ممنوعیت استفاده از واژه های بیگانه را مجلس پنجم تصویب کرده و قانون خوبی است، هر چند مانند هر قانون دیگری اصلاحاتی نیاز دارد که ما هم به مجلس پیشنهاد کرده ایم و کار را دنبال می نماییم. این قانون، قانون خوبی است، بگذریم از اینکه بد اجرا می شود و یا در خیلی از موارد اصلاً اجرا نمی شود.
باید تلاش نماییم تا اشخاصی که به اهمیت فرهنگ توجه دارند و فرهنگ شناس هستند در مجلس زیادتر شوند و کمیسیون فرهنگی جامعیتی پیدا کند و بتواند مسائل فرهنگ و هنر را لمس و درک کند و بتواند در قوه قانون گذاری، فضا را برای امور فرهنگی باز و راه را هموار کند. بطورمثال مسئله استفاده یا سوءاستفاده از کتاب های مولفان در فضای مجازی که نوعی دزدی و تقلب است و فراوان شده از اموری است که نیاز به قانون گذاری و تدبیر دارد؛ هم اکنون حقوق مترجمان، مولفان و ناشران از این طریق تضییع می شود. این یکی از ده ها مسئله ای است که کمیسیون فرهنگی می تواند به آن اهتمام داشته باشد و به کمک اهل قلم بیاید. در عالم هنر و سینما و جاهای دیگر هم همینطور است.
از عالم سیاست دور شوم و به موضوع مورد بحث مان یعنی زبان فارسی برگردم. درباره ی زبان فارسی و لزوم پرداختن به آن همگی ما و کسانی که در رسانه ها کار می کنند، آگاهی دارند. عملکرد رسانه ها بخصوص صدا و سیما را در این حوزه چطور ارزیابی می کنید؟ آیا بطورمثال ساخت برنامه ای در یکی از بخش های خبری برای تذکر واژه های مصوب را کافی می دانید؟
من از اول انقلاب با صدا و سیما مرتبط بوده ام و کمتر هفته یا ماهی است که پایم به صدا و سیما باز نشود. صدا و سیما را می شناسم و همیشه با دوستانم در صدا و سیما ارتباط و همکاری داشته ام. رسانه به معنای عام کلمه که شامل رسانه های مکتوب و صدا و سیما و دیگر انواع رسانه شود، در واقع میدان ظهور و بروز زبان است، ابزار کار رسانه زبان است. در گذشته رسانه های مکتوب، رسانه درجه اول بودند مانند روزنامه ها. در این ۲۰ سال گذشته که فضای مجازی قوت گرفته است، رسانه های مکتوب به حاشیه رانده شده اند و اگر امروز شمارگان روزنامه ها را با ۲۰ سال پیش مقایسه کنید حیرت می کنید، این یک واقعیت است اما روزنامه ها هنوز هستند. امروزه نقش رسانه‌ی ملی در مقایسه با روزنامه ها پررنگ تر شده است. اخیرا در مصاحبه ای بمناسبت روز خبرنگار در شبکه خبر گفتم «صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، یعنی صدای ملت ایران و صدای ملت ایران یعنی زبان ملت ایران.» این نام گذاری به وضوح حکایت از اهمیت زبان در این رسانه دارد، زمانیکه می گویم صدای ملت ایران منظورمان پیام و گفتار و زبان است. در صدا و سیما زبان رکن و اصل است.
لزوم تشکیل معاونت زبان فارسی صدا و سیما
در ۱۵ سال گذشته که نوبت دوم مسئولیت من در فرهنگستان بوده، راهبرد بنده گسترش همکاری با صدا و سیماست، اما در صدا و سیما آنقدر سیاست بر سایر چیزها غلبه دارد که در آنجا هم زبان فارسی دغدغه اول مدیران نیست. همه‌ی رؤسای روز گذشته و امروز صداوسیما مایل بوده و هستند که زبان فارسی تقویت شود، هیچ رئیسی را در صداو سیما ندیدم که حرف هایمان را تصدیق نکند، اما فرق است میان آمال و اعمال، از آمال تا اعمال راه درازی است. گاهی وقت ها بهتر می شود و گاه بدتر. مجال نیست وارد جزییات شویم اما به نظر می آید در این دوره از تعدادی از جهات توجه بیشتری شده است. همین که جرأت می کنند زمانیکه یک مسئول برخلاف قانون بجای لفظ فارسی، کلمه‌ی خارجی به کار می برد، آن مسئول را نقد می کنند، قدم رو به جلو و مبارکی است و این را مثبت می دانیم. هم اکنون هم سیما برنامه هایی برای تقویت زبان فارسی دارد، هم شبکه های مختلف رادیویی. البته برای ادبیات فارسی هم برنامه هایی دارند، گرچه این توجه را کافی نمی دانیم اما پیشرفتی می دانیم.
اخیرا در صدا و سیما گفتم و پخش گردید، اهمیت زبان و ادبیات در صدا و سیما به اندازه ای است که جا دارد یک معاونت زبان ایجاد شود که در همه شبکه های رادیویی و تلویزیونی پاسداران زبان فارسی حضور داشته باشند. باید این حساسیت و مبالات راجع به زبان فارسی وجود داشته باشد.
فضای مجازی جایی را آسوده نگذاشته
فضای مجازی هم یک رسانه است، اتفاقات فضای مجازی را در حوزه زبان پیگیری می کنید.
راجع به فضای مجازی باید بگویم به قول سعدی: «گر بگویم که مرا با تو سر و کاری نیست/ در و دیوار گواهی بدهد کاری هست». اگر ما پیگیری نکنیم آنها سراغ ما می آیند؛ فضای مجازی جایی را آسوده و فارغ نگذاشته همچون زبان فارسی را.
فرهنگستان سال هاست مسائل خط و زبان فارسی را در فضای مجازی و شبکه های مجازی بررسی می کند. فضای مجازی یکی از دغدغه های ماست.
نسل نوجوانی که از این فضا استفاده می نمایند، زبان فارسی شان گاه متفاوت و گاهی دیریاب است. البته کورش صفوی در مصاحبه ای گفته «یک نسل، زبان خاصی را برای خودش بوجود می آورد. این امر دلیلهای جامعه شناختی دارد. شما یک نسلی را می بینید که با هنجارهایی از جامعه سازگاری ندارد. ناسازگارشدنش می تواند نمودهای مختلفی داشته باشد. امکان دارد در لباس پوشیدن یا طرز صحبت کردنش باشد و یا زبان خاصی را برای خودش ایجاد نماید. این ها را ما نمی توانیم بعنوان یک پدیده‌ی اجتماعی جامع و ماندگار در نظر بگیریم.» نظر شما در ارتباط با زبان فارسی ای که نسل جوان در فضای مجازی به کار می گیرد چیست، آیا شما هم آنرا امری گذرا می دانید و یا اینکه این نسل بر زبان فارسی تأثیر گذاشته و واژه و اصطلاحاتی وارد آن می کند؟
من هم مثل مرحوم دکتر صفوی نگرانی ای از این جهت ندارم؛ چیز جدیدی هم نیست و از این جزیره های کوچک زبانی در همه جای دنیا و در همه زبان ها وجود دارد و حتی این نوع زبان ویژه‌ی گروههای محدود، لفظی هم در زبان فارسی دارد و در فرهنگ های لغت آمده است و به آن «لوترا» می گویند. اگر به دهخدا یا فرهنگ سخن دکتر انوری مراجعه کنید در آنجا آمده است. [دهخدا آورده است: لوترا. [تَ](اِ) لوتر. لوتره. زبانی غیرمعمول که دو کس با هم قرار داده باشند تا چون باهم سخن کنند دیگران نفهمند و آنرا زبان زرگری هم گویند. ||لغز. چیستان. لهجه. شکسته زبانی.] در گذشته هم تعدادی از صاحبان اهل فن و صاحبان حِرف بین خود زبان ویژه‌ی خودشان را داشتند، امروز هم اگر گروهی از جوانان اصطلاحات خاصی به کار ببرند این چیز غریبی نیست، نگران کننده هم نیست. گیریم چند واژه هم از این زبان خاص وارد زبان عمومی شد، آن هم مشکلی نیست و در طول تاریخ هم شاید چنین اتفاقی افتاده باشد که بعدها جزو زبان می شوند و جای نگرانی وجود ندارد.
یعنی می تواند در گسترده شدن دامنه زبان فارسی کمک کند؟
نه چندان، به طور معمول این زبان ها بین گروه محدود باقی می ماند و با گذشت زمان هم کمرنگ می شود، همیشه و در طول تاریخ بوده است.
فرهنگستان زبان ترکی؛ آری یا نه؟
می خواهم درباره ی پیشنهاد تشکیل «فرهنگستان زبان ترکی» بپرسم که گویا موضوع جدیدی هم نبوده و سال ها پیش هم مطرح شده و در نهایت به تشکیل بنیاد فرهنگ و هنر آذربایجان انجامیده است. زمانیکه یکی از واکنش ها به ماجرا را در ایسنا منتشر کردیم، فحوای نظر تعدادی از مخاطبان این بود که چه اشکالی دارد که زبان های دیگر غیر از زبان فارسی فرهنگستان داشته باشند یا سیاست های تبعض آمیز نسبت به زبان ها و گویش های محلی وجود دارد. شما سیاست هایی را که نسبت به زبان های محلی هست، تبعیض آمیز تلقی می کنید با عنایت به اینکه گاهی گویش وران چنین حسی را داشته اند؟
واقعیت این است شمار زیادی از ایرانی ها در جای جای این کشور زبان مادری شان فارسی نیست. این یک واقعیت است. خواهران و برادران ترک یا آذری ما، زبان ترکی دارند، بلوچ ها زبان بلوچی دارند، کردها به زبان کردی سخن می گویند و عرب های خوزستان زبان عربی، و همینطور مناطق و اقوام دیگر ایران. به هر حال این یک واقعیت است. از دیر باز هم همینطور بوده و پدیده‌ی جدیدی نیست؛ چندهزار سال است که مردم این سرزمین با داشتن زبان مادری متفاوت از زبان فارسی، پذیرفته اند یک زبان مشترک داشته باشند که همان فارسی بوده است. زبان فارسی محدود به مرزهای امروز ایران هم نبوده است، در غزنه که شهری است در افغانستان امروز، فردوسی به همان زبانی شعر می گفته که قطران در آذربایجان شعر می گفته است، ببینید فاصله چقدر است. حتما زبان محلی قطران با زبان محلی غزنه فرق می کرده اما زبان مشترک آنها فارسی بوده است.
اشتراک در زبان فارسی عامل وحدت بین همه ایرانی ها بوده است؛ در واقع کسی که می گفته من ایرانی هستم منظورش این بوده اگر بخواهم با ایرانی دیگری صحبت کنم که زبان مادری اش غیر زبان مادری من باشد، من و او به زبان فارسی صحبت می نماییم. درست مثل امروز. امروز یک ایرانی از سرخس خراسان با یک عرب در آبادان، هر دو به زبان فارسی با هم صحبت می کنند یا یک ایرانی از بندرعباس با یک ایرانی در ماکوی آذربایجان به زبان فارسی صحبت می کنند. همیشه این طور بوده است.
کسی مانع زبان محلی نیست
زبان های مادری و محلی جزو سرمایه های زبانی کشور ما هستند، باید وجود داشته باشند و باید ادامه پیدا کنند. سیاست جمهوری اسلامی به هیچ وجه دست کم گرفتن و از بین بردن زبان های مادری نیست، بلکه حفظ این زبان ها در کنار تقویت زبان فارسی و رسمی بودن و مشترک بودن زبان فارسی است.
درباره‌ی زبان ترکی هم همینطور است. ما علاقه مند هستیم که در هر خانواده‌ی ترک زبان پدر و مادرها با فرزندانشان به زبان ترکی صحبت کنند تا آنها پیش از ورود به دبستان و پیش از این که از خانه پا به جامعه بگذارند، زبان مادری خودرا خوب یاد بگیرند. رهبر انقلاب زبان ترکی را از خانواده خود یاد گرفته اند با این که ایشان استاد زبان فارسی هستند و از شعرشان و علاقه شان هم به زبان فارسی خبر دارید. ولی گاه اتفاق افتاده خانواده ای آذری زبان با ایشان دیدار کرده اند، بچه هایشان هم بوده اند، ایشان احوال پرسی کرده و از بچه ها پرسیده اند: «ترکی هم بلد هستند؟ که گفته اند: «نه، خانواده در تهران زندگی می کردند.» ایشان به خانواده گفته اند: «چرا با بچه ها در خانه ترکی صحبت نمی کنید که ترکی یاد بگیرند؟» این نگاه نظام ماست. امروز برای حفظ، دوام و بقای زبان ترکی در ایران میان ترک زبان ها هیچ مانعی وجود ندارد. هیچ کس نه می خواهد و نه می تواند مانع از سخن گفتن به ترکی با فرزندان در خانه بشود، همین واقعیت برای حفظ زبان ترکی و هر زبان محلی و مادری دیگری کافی است که شامل زبان فارسی هم می شود.
بچه های ما در تهران چگونه زبان فارسی یاد می گیرند؟ آنها هم فارسی را در خانه یاد می گیرند. ترک باشند ترکی یاد می گیرند، عرب باشند عربی یاد می گیرند، بلوچ باشند بلوچی یاد می گیرند. جمهوری اسلامی هم به این زبان ها اهمیت می دهد. در صدا و سیما گاهی بیش از ۳۰ درصد اوقات شبانه روز را در استان ها به زبان محلی اختصاص می دهند و گویندگان، سخنرانان، اهل منبر و حتی امام جمعه ها قسمتی از صحبت های خودشان را یا همه صحبت های خودرا بر سر منبر به زبان ترکی بیان می کنند. امروز اگر به شهر بزرگی مانند تبریز سفر کنید می بینید مردم به سادگی و سادگی میان خودشان ترکی صحبت می کنند و در مجالس مذهبی و اجتماعاتشان به ترکی صحبت می کنند و اگر کسی از خارج از آذربایجان بیاید با او به فارسی صحبت می کنند و همه چیز طبیعی است.
بنیاد فرهنگ و هنر آذربایجان هم برای علاقه مندان زبان ترکی و متخصصان و پژوهشگرانی که درباره‌ی زبان و ادبیات ترکی، آثاری تولید می کنند بوجود آمده است. خود فرهنگستان ما نیز شاخه و شعبه ای در تبریز به نام «بنیاد پژوهشی شهریار» دارد که در آنجا، ما هم به زبان فارسی توجه داریم و هم به زبان ترکی، کلاس آموزش زبان و ادبیات ترکی داریم و درباره‌ی زبان ترکی و زبان فارسی تحقیق می نماییم.
در جمهوری اسلامی ایران به این زبان ها، یعنی به کردی و عربی و بلوچی و ترکی اجازه داده شده که به زبان خودشان کتاب بنویسند، روزنامه داشته باشند، فرهنگ لغت تألیف کنند و اجازه داده شده که در دانشگاه ها زبان و ادبیات آنها هم تدریس شود؛ در دانشگاه تبریز و دانشگاه سنندج رشته های زبان و ادبیات ترکی و زبان و ادبیات زبان کردی داریم. حتی در سمنان واحد زبان سمنانی داریم و این حق مردم و جزء فرهنگ مردم است و هیچ مانعی نیست.
بد نیست بدانید فرهنگستان هم با عنایت به سیاست های علمی و فرهنگی کشور و ضرورت ثبت و ضبط گویش های مختلف، گروهی برای تحقیق در زبان ها و گویش های ایران دارد که استادان و پژوهشگرانی در این گروه مشغول پژوهش هستند. تا کنون بیش از ۳۰ عنوان کتاب درباره‌ی گویش های ایران در فرهنگستان انتشار یافته است. مجله‌ی نامه‌ی فرهنگستان هم تا کنون چندین ویژه نامه با عنوان «گویش شناسی» منتشر نموده است که حاصل پژوهش های اعضای هیئت علمی و پژوهشگران فرهنگستان و سایر پژوهشگران بوده است.
استادان بنام زبان فارسی که آذری هستند
اتفاقاً خیلی از استادان نام آور زبان و ادبیات فارسی از آذربایجان برخاسته اند، فرهنگستان در سال ۱۴۰۱ دیوان قطران تبریزی را منتشر نموده که آقای دکتر محمود عابدی – عضو پیوسته‌ی فرهنگستان- نزدیک به ۱۰ سال در تصحیح آن زحمت کشیده بودند. این دیوان چندصد صفحه است، شعری بسیار استوار، پخته و پرورده دارد که متعلق به هزار سال پیش است. هزار سال پیش در آذربایجان یعنی زمانیکه زبان مردم آذربایجان ترکی نشده بود، [زبان مردم آذربایجان قبلا زبان دیگری بوده که به آن زبان زبان آذری می گفتند و الان آذری را برای زبان ترکی به کار می برند] و قطران در آن زمان به زبان آذری صحبت می کرده است. ناصرخسرو در مسافرت خود زمانیکه به تبریز می رسد با قطران ملاقات می کند که در سفرنامه اش از این سفر یاد کرده است، قطران تعدادی از واژه های متداول گونه‌ی بلخی و خراسانی را که نمی دانسته از ناصرخسرو سؤال می کند.
در طول تاریخ بزرگانی در زبان فارسی در آذربایجان پیدا شده اند که شاید از همه معروف تر در دوران ما شهریار باشد که نمونه‌ی یک آذربایجانی تمام عیار است. هم عشق به زبان مادری و هم عشق به زبان فارسی هر دو در شهریار دیده می شود. امروزه فرهنگستان زبان و ادب فارسی استادان بزرگی دارد که زبان مادریشان ترکی است. از آن جمله، از همه بلندآوازه تر استاد محمدعلی موحد است که اهل تبریز است، دکتر حسن انوری که «فرهنگ سخن» ایشان یک خدمت بهادار به زبان فارسی است اهل تکاب آذربایجان است، خانم دکتر ژاله آموزگار اهل خوی هستند و آقای دکتر نصیری اهل تبریز است، آقایان دکتر چنگیز مولایی و دکتر صدری نیا هم اهل آذربایجان هستند. اینها اعضای پیوسته و وابسته‌ی شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی هستند. اما این که صحبت از تأسیس نهادی به نام فرهنگستان زبان ترکی بشود جای بررسی دارد. باید سوال نماییم، مقصود شما از این که چنین نهادی تأسیس شود آیا این است که جایی به وجود بیاید تا در آنجا درباره‌ی زبان ترکی تحقیق شود، انتشارات داشته باشند و کار ادبی و پژوهش کنند؟ اگر چنین باشد هم اکنون چنین مؤسسه ای وجود دارد، در خود تبریز بنیاد فرهنگ و هنر آذربایجان تأسیس شده و می تواند این کارها را بکند. تأسیس فرهنگستان برای هر امری، از شئون شورایعالی انقلاب فرهنگی است و به نظر می آید اگر برای زبان فارسی فرهنگستان تأسیس شده، از آن جهت نیست که جمهوری اسلامی نسبت به زبان ترکی و یا کردی و بلوچی نظر منفی داشته و خواسته تبعیض قائل شود بلکه علتش این است که زبان فارسی همیشه زبان مشترک و رسمی ایرانی ها بوده است، زمانیکه یک زبان، زبانِ رسمی ملتی شود جنبه های حاکمیتی پیدا می کند و این جنبه های حاکمیتی باید در نهادی مشخص، مدون و مراقبت بشود. بنابراین فرهنگستان به وجود آمده است. کارهایی که ما در فرهنگستان می نماییم، کارهایی از این قبیل است و مانند کارهای پژوهشی که در دانشگاه های سراسر کشور درباره‌ی زبان فارسی می شود، نیست.
ما به هر امری در زبان و ادبیات فارسی نگاه می نماییم در درجه‌ی اول از حیث جنبه‌ی حاکمیتی زبان فارسی است؛ بطورمثال واژه گزینی امری است که جنبه‌ی حاکمیتی دارد به این معنا که جایی باید بگوید معادل فلان اصطلاح خارجی این اصطلاح فارسی است و آن معادل را تعیین و تصویب و تثبیت کند تا بعداً به فرض اگر در متون حقوقی واژه ای فرنگی آمد، معلوم شود که این کلمه معادل آنست یا اگر بخواهیم متنی را از فارسی به فرنگی برگردانیم معلوم شود معادل فرنگی آن واژه فارسی چیست. این ها نیاز به یک ثبات و پشتوانه حاکمیتی دارد و از این جهت است که برای زبان فارسی فرهنگستان تأسیس شده است. خوب است کسانی که صحبت از تأسیس فرهنگستان زبان ترکی و یا هر زبان دیگری می کنند، بگویند چه مشکلی دارند که اگر فرهنگستانی برای زبان آنها تأسیس شود، مشکلشان حل می شود؟ بنده اطمینان می دهم هیچ مشکلی وجود ندارد و در جمهوری اسلامی همه‌ی زبان های مردم ایران محترم شمرده می شود. خود من شخصاً علاقه دارم زبان ترکی را یاد بگیرم و گاهی با دوستانی که دارم و ترک زبان هستند صحبت می کنم و از آنها خواهش می کنم برایم توضیح دهند و سؤالاتم را از آنها می پرسم. پدربزرگ من ترکی بلد بود، ترکی را هم از خانواده یاد گرفته بود، شوهرخواهرم نیز آقای مهندس شافعی است که اهل مرند آذربایجان و ترک زبان است. معتقدم کسانی که در تاریخ ایران، درباره‌ی تاریخ صفویه و قاجاریه مطالعه می کنند، حتما باید با اصطلاحات حکومتی و دیوانی ترکی آشنا باشند. همین عقیده را نسبت به زبان کردی و زبان های دیگر هم دارم. این عقیده، تنها عقیده شخص من نیست آن چه عرض می کنم، نظر شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی و سیاست جمهوری اسلامی و نظر رهبری این نظام است.
وضع زبان فارسی را در افغانستان تعقیب می کنیم
به قلمرو زبان فارسی اشاره کردید، از غزنه تا آذربایجان. در محدوده‌ی خارج از جغرافیای سیاسی امروز ایران، تاجیکستان و افغانستان هم هست؛ اخیراً نقل قول هایی از حکومت طالبان در خصوص ممنوعیت زبان فارسی در این کشور شنیده می شود. هرچند این مورد چیز جدیدی نیست و در دوره‌ی اول حکومت طالبان نیز طرح می شد. قبل از دوره‌ی دوم حکومت طالبان محدویت ها کمتر شده بود. دیدگاه شما نسبت به این تصمیم چیست و چطور می توانیم ارتباط مان را با این قلمرو زبان فارسی و استادان زبان فارسی در این کشورها نگه داریم؟
بحث زبان فارسی فراتر از مرزهای امروز ایرانی، بحث مهم و مفصلی است، بخصوص در افغانستان و به خصوص پس از به روی کار آمدن طالبان. البته بی مهری نسبت به زبان فارسی، در افغانستان چیز جدیدی نیست، دست کم ۱۰۰ سال است که این نغمه از آنجا شنیده می شود اما قوت و ضعف داشته حتی در دوران آقای اشرف غنی هم ما مخالفت با زبان فارسی را می دیدیم و علت خارجی آنرا هم می دانستیم.
درباره‌ی سیاست طالبان نسبت به زبان فارسی، حرف های متفاوتی شنیده می شود؛ گاهی تعدادی از مقامات و مسئولان طالبان اظهار می کنند، بنای ما مخالفت با زبان فارسی نیست. ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان، تاجیک و فارسی زبان است، با زبان فارسی هم صحبت می کند، و برخی از اعضای حکومت طالبان همین را دلیلی بر عدم دشمنی با زبان فارسی می دانند. از طرفی برخی اقدامات شنیده می شود که خلاف این است؛ بطورمثال اصرار بر اینکه در تابلوهای دانشکده ها و دانشگاه ها حداقل در بعضی مناطق فقط زبان پشتو باشد. بتازگی از قول یکی از مسئولان طالبان ظاهرا در بلخ یا مزار گفته شده احتیاجی به زبان فارسی نداریم، بهتر است که بروند و فنون نظامی را یاد بگیرند. این حرف ها نگران کننده است. ما بعنوان فرهنگستان زبان و ادب فارسی موضوع زبان فارسی را در افغانستان تعقیب می نماییم و در پی آن هستیم که این زبان فارسی جایگاه خودرا در این کشور حفظ کند.
هیچ حکومتی نمی تواند با زبان مردمش مخالفت کند
این را هم باید بگویم زبان فارسی، زبانِ قاطبه‌ی مردم افغانستان است و هیچ حکومتی نمی تواند با زبان مردم خود مخالفت کند. مخالفت با زبان مردم یعنی مخالفت با مردم. زبان فارسی زبانِ اقلیتی از مردم افغانستان نیست. دوسوم مردم افغانستان یا فارسی زبان هستند و یا فارسی را خوب می دانند. بزرگان زبان فارسی از افغانستان برخاسته اند، بیهقی تاریخ خودرا که گوهر درخشنده ای در نثر فارسی است، هزار سال پیش در غزنه نوشته، فردوسی شاهنامه را که سرچشمه زلال زبان فارسی است در غزنه سروده است، سنایی شاعر بزرگی که پیشرو مولانا بوده، اهل غزنه است. این ها به مردم و ملت افغانستان تعلق دارند، ما اطمینان داریم مردم افغانستان با زبان فارسی مخالفت نخواهند کرد. زبان فارسی با روح مردم افغانستان درآمیخته است و طالبان اگر خودرا به ملت افغانستان متعلق می داند، با زبان فارسی مقابله و مخالفت نخواهد کرد.
در مصاحبه ای که با استادان زبان فارسی کشور افغانستان داشتیم که اتفاقا بنیاد سعدی آنها را به ایران دعوت کرده بود، درباره ی این مخالفت ها صحبت شد و این مورد به صراحت گفته شد که «ممکن است سر چهار تا واژه، بطورمثال دانشجو و دانشگاه جنگ باشد اما در پهلویش همین اهل زبان دیگری، صد واژه فارسی ناب را به کار می برند که خودشان هم نمی دانند. این واژه ها از دانشجو و دانشگاه هم ناب تر و فارسی تر است». و می توان گفت حوزه واژه گزینی کشورهای افغانستان و تاجیکستان ظرفیتهای بسیاری دارند، راه حل و تمهیدی داشته اید تا معادل فارسی در سه کشور بصورت واحد استفاده شود؟
ما فارسی رایج در افغانستان را یکی از سرچشمه های تقویت زبان فارسی می دانیم و در واژه گزینی هم معتقدیم که باید از این منبع سرشار استفاده نمود. نظیر این اعتقاد را درباره‌ی فارسی رایج در تاجیکستان داریم، حتی زبان اردو را هم از حیث وجود ۶۰ درصد لغات فارسی حداقل در این زبان، یکی از منابع حفظ و تقویت زبان فارسی می دانیم. در ۲۰ سال قبل خیلی سعی کردیم تا با دستگاههای رسمی این دو کشور اتصال و ارتباط پایداری در حوزه‌ی زبان فارسی ایجاد نماییم تا بتوانیم در کار واژه گزینی همکاری مشترک داشته باشیم و سه کشور برای اصطلاحات جدید یک نوع معادل گزینی کنند. این آرمان ماست اما متأسفانه چندان موفق نبودیم و علت آن هم به هم ریختگی اوضاع افغانستان بوده است. آنجا هیچگاه با یک ثبات و آرامش اجتماعی و سیاسی روبه رو نبوده ایم که سیاست روشنی در باب زبان فارسی داشته باشند و بتوانند باب همکاری رسمی را باز کنند. در تاجیکستان وضع اندکی بهتر بوده ولی جدای همکاریهای رسمی، ما از فارسی رایج در افغانستان و تاجیکستان برای دست یابی به واژه های نو و نیرومندتر کردن زبان فارسی بصورت های مختلف استفاده می نماییم. ما واقعیت های زبان فارسی افغانستان و تاجیکستان را بسیار مهم تلقی می نماییم.
منبع: artkit.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب